UNDERVIEW

Mike Guimbatan Jr.
Remembering our roots in October

Gapu ta indigenous month ti October agsurat tak ti ilocano ta daytoy met ti regional language ti Cordillera. Sabali land nga Ilocano dialect, diay ilocano ti Baguio ta isu met ti pagkikina-awatan dagiti kakabsat tayo nga Kankaney, Ibaloi, Tinggian, Isneg, Kalinga, Ituwali, Ayangan, Aplai, Kalanguya, ken dadduma pay nga tribu ti Kordilyera.

Nu pagtutongtongan dagiti tribu iti Kordilyera ken sangalubongan, agsabasabali iti sao, kultura ken langa da ngem ada maysa a banag nga pagmaymaysaan da -- Ti rigat da ti biag ken panagparparigat kadakuada ti pada nga tao tapno lang agnam-ay iti mas ad-adu a kameng iti sangkailian. Dagitoyda iti tribu nga makuna nga indigenous nga ti kayat nga saowen iti english ket native, oboriginal, original, natural, native born. Suma total, isuda ngarud iti husto nga tao.

Nu panggep itit daga, ditayo agpaudi. Nabaknang tayu ti daga. ekta-ektarya iti bantay, uma, ken talon. Nalaw-lawan tu pay dagiti rice terraces tayo ngem iti central plain. Diay lang ta nagtutuon da. Ngem nu ipatag mo dagitoy nga talon… Malaon na ti buo nga Pilipinas. Kuna dan tupoy nga nu pagsisilpuem amin nga terraces, at-atiddog ngem iti great wall of China.

Nu panggep iti gaget ken sirib, nagaggaget tayo met ah, ken nalalaing. Pakakitaam iti bato ngem balay met iti ngato na. Uray teppang ket nekabalay da pay lalo na dita banda ti Quarry, Dominican ken nadumaduma a suli ti Baguio. Pati natay, agbalay ti bato idiay Sagada.

Ngem ti sirib, adu pay lang nga enhinyero ken arkitekto ti lubong iti bilib pay lang nu anya inkasta tayo nga nakaaramid iti terraces. Kayat na sawen, mas advance tayo iti teknologia ngem dagiti nababaknang nga ili.

Kuna dagiti turista nga ti terraces ket kalsa kano agdan nga agturong diay langit. “Like stairways to heaven”. Ti suspetsak, baka diay Ifugao met siguro nga naturog ni Jacob diay old testament ti biblia isu nga idi nagtagtagainep iti agdan nga agutorng diay langit, inistoryana kadagiti agtutubo nga Ifugao ket pinorma da dagiti bantay a kas higante nga agdan. Ngem saan nga kas kari iti agaramid iti talon.

Sakripisyo, ling-et ken biag ti napan dita. Nu panggep ti rigat, awan nagdumaan tayo kadagiti Isrealites nga nagaramid iti pyramid idiay Ehipto. Ti duma na lang, pilit ti panagtrabaho da idiay Egipto a kas adipen tapno ada pagragsakan ken pagyanan ti natay nga Pharoah. Ngem ditoy Cordillera,, gaget ken pigsa ti napan tapno ada lang pagbiagan.

Nu dagidiay Isrealitas ket adu nga rigat da nga nagapu ehipto agingga makadanon da idiay promise land. Adu sicuro met ti rigat ken kapadasan dagiti imun-una nga tatao ditoy kabanbantayan, ket dagitoy koma ti lagipen tayo ita nga tribal month. Nabaknang ti Kordilyera ken nagaget, naanus, nasisireb, napipintas ken natalna ti tattao ditoy. Mabalin tayo met maipanakkel daytoy. Nu kinabaknang, adu ti kayo, danum, balitok ken nadumaduma pay nga kinabaknang.

Agpayso nga adu kinabaknang, ngem ada met bilin ti apo nga saan tayo dadaelen ti naited na kadatayo nga daga. (Numbers 35:33) “Do not pollute the land where you are. Bloodshed pollute the land…” and (Numbers 35:34 “do not defile the land where you live and where I dwell”. Dadduma pay nga kayat na sawen ti defile ti english ket, adulterate, destroy, degrade, besmirch, abuse.

Saan lang a puro pagsiyaatan tayo manipud panagusar ti daga ngem kitaen tayo met koma ti pagsiyaatan ti daga tapno agtultuloy ti panagited na ti pagsiyaatan tayo. Kaspangarigan, nu gapu ti kinaagum ti tao ket kayat da nga putulen amin nga kayo to rabw to daga aramiden nga pagmulaan nateng, saan nga agbayag maiyanod to ti buo nga bantay nu panagtutudo ta awan agtinggel ti daga nu panagtutudo.

Ti uneg met ti daga, nu itulok tayo met nga abutan da amin nga suli nga ayan to balitok, awanen ti mangtingngel to daga ket nalaka lang nga marba daytoy. Saan mo dadaelen ti daga a pagbiagan, saan koma nga paggapuanan datoy iti riri ken pagpinatayan.

Dagitoy ket bilin ti apo ket kasla maysa nga bodong tayo ken cuana. Makuna nga “social contract, or covenant between man and his God and any violation is a sin.” Ti kultura tayo, makuna datoy nga Bodong kadagiti taga Kalinga, Mt. province ken Tinggian ti Abra. Nu labsingem ti kabodong mu, tribal war ti resulta na. Kayat na met ciguro sawen, nu dadaelem ti tulagan tayo ken ni apo dios, tribal war. Ngem sino ti katribal war mo nu nalabsingan ti tulag tayo ken ti apo? Nu ti Apo ti katribal war mo awan kalaban laban mo. Ada aya maaramidam nu umay ti Bagyo, gingined, sakit, bitil, sobra nga tudo ken awan tudo.

Ngem imbag pay ti tribal war ta biag ti mabalin nga maawan kenka, nu ti apo dios ti katribal war mo, maawan ti biag mo, ipadawat na pay kararuam ti demonyo.Kasanu tayo ngarud nga dumur-as nu maiparit ti agputed ti kayo, agminas, ag dam ti danum, ken mangusar pay iti dadduma pay nga pagsayaatan manipud iti daga?.

Saan ciguro met nga maiparit nu isu lang iti pamuspusan tapno agbiag. Amin met nga tao ket naikkan iti oportunidad nga rumang-ay ti biag na babaen ti gaget ken panakausar ti daga. (Land is a natural capital for living) Ngem ti maiparit ket ti panaglak-am ti oportunidad iti dadduma nga tao tapno lamang ka ti pagsiyaatan. Datoy ti makuna nga agum wenno “greed”. Gapu ti agum, ada ti suhol ken corruption. Agresulta tupay iti gubat.

Gapu ti agum, naimpluwensyaan met dagiti kakailian nga mangilako to dida pinagrigatan kas tawid ken ancestral land. Gapu ti agum, adu nga kayo ti maputed ken mailako nga pagkwartaan. Adu nga bantay ti makali ken agmaga tapno lang makaadu iti balitok, adu nga ili ti malmes ti dam tapno lang makapairuar iti kuryente iti dadduma nga lugar.

Dagitoy ti rason nu apay nga dagity minorya nga agtutubo ket kinanayon da maipakpakni, malokloko, ken maal-alilaw iti pada da nga tao. Saan met nga maiparit ti panagdur-as nu dagiti apektado nga tatao met lang ti makinabang. San met nga maiparit ti panag-usar ti kinabaknang ti daga nu marespeto dagiti umili ken kontrolado koma ti panagusar ken panag-apit kadagiti kinabaknang ti daga. Uray tu pay panagsida ti karne ket kontrolado ta naimas ngem makadadael ti bagi nu isu kinanayon. Kasta met koma ti panag-usar ti daga ken kinabaknang na.

Agibati tayo koma ti mabalin met nga mausar ti sumaruno nga henerasyon. Nu ditoy Baguio, ti panagdur-as ditoy key agbalbaliw metten, semento met ti utek dagiti mangidadaulo ti syudad. Kayat ko sawen, dagiti ayan dagiti kayo idi, semento nga balay to sukat na. Uray tu pay kayo sementado idiay session road. Nu daytoy nga sementado a kayo ti imula da idiay watershed, siguradok, madadael ngipen ti chainsaw dagiti agtaktakaw kayo idiay.

Maysa a rason nu apay nga dehado da dagiti agtutubo ket kakurangan ti adal ngem isu ti rason nu apay nga adatayo ditoy syudad tapno agadal. Ngem saan nga umanay ti adal nga manglapped ti panag-ababuso dagiti naaagum. Kasapulan ti urnos, panag-awat ken panakipartisipar. Datoy ti makuna nga “empowerment” wenno pagawat ti maar-aramid iti aglawlaw, iti gobyerno, iti ekonomiya ken panagpartisipar iti pagsiyaatan. Saanen nga umno nga mangited tayo contribusyon nu ada maararamid iti ili tayo.

Masapul ita nga makinayon tayo ti diskursyon. Ibagatayo ti kapanunotantayo. Saanen nga rason ti “shy mango” , ditoy kami lang suli satayonto agsao ti “amta amta dita”. Dapat makibiang tayo ti problema ti ili ta biag tayo met ti apektado.

Datoy lang ti makunak kakabsat ko ket nagrigat met agsurat ilokano, mas karkaro siguro ti panagbasayo. Naimbag nga aldaw ken Dios ti agngina.